Zapach – w najogólniejszym sensie cecha związków chemicznych i ich mieszanin, polegająca na pobudzaniu zmysłu węchu.

W języku polskim zwykle przez zapach rozumie się woń przyjemną, aczkolwiek używa się tego słowa również w sensie każdej woni, zarówno przyjemnej, obojętnej jak i przykrej. Przykre zapachy przyjęło się nazwać smrodem, odorem lub fetorem.
 
Fizjologia zapachu 

Zapachy odczuwa się na skutek wdychania do nosa powietrza, w którym zawarte jest minimalne bądź większe od minimalnego stężenie choć jednego związku o własnościach zapachowych. Związki te pobudzają receptory zapachowe w nosie, które są specjalizowanymi zespołami komórek, połączonych układem nerwowym bezpośrednio z mózgiem.

Aby pierwiastek lub związek chemiczny mógł posiadać zapach, musi on być przede wszystkim lotny, czyli mieć zdolność do parowania w temperaturze pokojowej. Drugim warunkiem jest jego zdolność do przenikania błony śluzowej znajdującej na powierzchni receptorów węchowych. Ogromna większość lotnych związków chemicznych posiada zwykle mniej lub bardziej intensywny zapach i tylko nieliczne, stale występujące w powietrzu substancje, takie jak tlen, azot, argon, hel oraz para wodna nie posiadają żadnego zapachu.

Wrażenia zapachowe są sprawą bardzo osobniczą. Ludzie posiadają większą bądź mniejszą wrażliwość ogólną na wszystkie zapachy, a także na poszczególne związki chemiczne. Np. wrażliwość na octan izoamylu posiada tylko ok 75% populacji w Europie, a pozostałe 25% jest nań prawie zupełnie niewrażliwa. Na dodatek jeden i ten sam związek chemiczny może dawać wrażenie zapachu przyjemnego lub przykrego w zależności od stężenia, a także w jakiej kombinacji występuje z innymi związkami chemicznymi. Na koniec wreszcie wrażenia zapachowe zależą silnie u jednej i tej samej osoby od okoliczności i nastroju.

Więcej na ten temat można znaleźć w artykule węch.

Węch - jeden z dwóch, oprócz smaku, zmysłów chemicznych.

Istota tego zmysłu zasadza się na umiejętności rozpoznawania występowania określonych związków chemicznych lub ich mieszanin w otoczeniu.

Zapachy odczuwa się na skutek kontaktu związków o własnościach zapachowych z receptorami, które "potrafią" je rozpoznawać i przesyłać odpowiednie sygnały do mózgu. Struktura tych związków jest szerzej omówiona w artykule zapach.

U człowieka receptory zapachowe znajdują się w kanałach nosowych, w ich szczytowej części, tuż pod oczami i częściowo między nimi. Są one zgrupowane w dwa obszary, o powierzchni ok. 2,5 cm2, zawierające w sumie przeciętnie ok. 50 000 000 komórek receptorowych. Z receptorów impuls nerwowy przekazywany jest do opuszki węchowej zlokalizowanej bezpośrednio nad receptorami, poniżej płatów czołowych kory mózgowej. Następnie informacje przekazywane są do węchomózgowia. Przekaz tych bodźców ma charakter szybki i bezpośredni, w odróżnieniu od np.: zmysłu dotyku czy wzroku, gdzie między zmysłem a korą mózgową odpowiedzialną za przetwarzanie odpowiednich informacji jest wiele pośrednich stacji przekaźnikowych.

Fizjologowie są zdania, że węch jest jednym z najstarszych zmysłów. Ludzkie węchomózgowie jest bardzo podobne do węchomózgowia jaszczurek (gady), co oznacza, że zmysł ten wyewoluował jeszcze przed oddzieleniem się ssaków.

Związki zapachowe muszą mieć zdolność do przeniknięcia przez błonę śluzową, którą są otoczone receptory. Sama błona dokonuje już "wstępnej" selekcji zapachów i dopuszcza określone grupy związków do określonych grup receptorów.

Niektóre związki chemiczne są wyczuwalne przez człowieka już przy stężeniach rzędu 0,5 ppm. Tylko 8 cząsteczek substancji zapachowej wystarczy do wywołania odpowiedniego impulsu nerwowego, jednak aby układ nerwowy wykrył zapach potrzeba co najmniej 40 działających receptorów.

Wrażenia zapachowe są sprawą bardzo osobniczą. Ludzie posiadają większą bądź mniejszą wrażliwość ogólną na wszystkie zapachy, a także na poszczególne związki chemiczne. Np.: wrażliwość na octan izoamylu posiada tylko ok. 75% populacji w Europie, a pozostałe 25% jest nań prawie zupełnie niewrażliwa. Na dodatek jeden i ten sam związek chemiczny może dawać wrażenie zapachu przyjemnego lub przykrego w zależności od stężenia, a także w jakiej kombinacji występuje z innymi związkami chemicznymi.

Wrażenia zapachowe zależą silnie u jednej i tej samej osoby od okoliczności, nastroju, stanu zdrowia i cyklu rozwojowego. Np.: u dorosłych kobiet wrażliwość na poszczególne zapachy zmienia się wraz cyklem miesiączkowym, zaś kobietom ciężarnym i karmiącym węch zmienia się bardzo radykalnie i są one w tym okresie zdolne do czucia zapachów, na które inni ludzie są całkowicie niewrażliwi i jednocześnie nie czują one w tym czasie części zapachów normalnie odczuwanych przez większość ludzi.

Z węchem jest związana skaza genetyczna zwana anosmią. 2-3% procent ludzi w każdej populacji) jest zupełnie niewrażliwy na całe grupy zapachów (np.: z grupy "miętowej"). Przypomina to trochę rodzaj zapachowego daltonizmu. Anosmii można się także nabawić środowiskowo, na skutek stałego przebywania w miejscach, gdzie występował intensywnie jakiś zapach. Przypadłość ta obejmuje coraz liczniejsze grupy ludzi w krajach wysoko zamożnych, gdzie obserwuje się stały spadek ogólnej wrażliwości ludności na zapachy. W USA szacuje się, że częściową anosmią, na różne grupy zapachów jest objęta niemal połowa ludności, zaś około 10% ma anosmię zupełną na jedną lub kilka grup zapachów.

Około 1/4 osób z zaburzeniami węchu przestaje odczuwać popęd seksualny. Jest to związane z feromonami.

Zwierzęta, dla których węch jest podstawowym zmysłem decydującym często o przetrwaniu (np. owady, psy, szczury) dysponują o wiele bardziej rozwiniętym zmysłem węchu. Odpowiednie partie mózgu przetwarzające informacje z narządu węchu są w związku z tym o wiele lepiej rozwinięte.

Jak jednak odkrył Jess Porter z Uniwersytetu Kalifornijskiego, zdolność tę można sobie wyćwiczyć. Według opublikowanego w "Nature Neuroscience" w grudniu 2006 badania, 2/3 ludzi było w stanie z zawiązanymi oczami wytropić i przejść 10-metrową krętą ścieżkę ułożoną z rozpylonego zapachu czekolady. Wraz z treningiem zdolność ta rosła. Być może więc kiepski węch ludzi wynika po części z braku treningu.

Psychiatra Oliver Sacks w książce "Mężczyzna, który pomylił swoją żonę z kapeluszem" opisuje też przypadek człowieka, który na skutek urazu mózgu nagle uzyskał zdolność fenomenalnego odczuwania zapachów - był np. w stanie po wejściu na oddział szpitalny na podstawie węchu ocenić, kto opuścił oddział i czy ktoś nowy doszedł.

Aromaterapia i jej historia

Historia od czasów najdawniejszych wskazuje, że ludzie używali olejków eterycznych do wielu różnych celów, wśród których działania terapeutyczne były najważniejsze. Już w tekstach medycznych indyjskiej Ayurwedy opisywano stosowanie pachnących wyciągów w wielu zabiegach, a zapisy z Dalekiego Wschodu świadczą, że destylarnie wytwarzające esencje aromatyczne funkcjonowały już 5000 lat temu. Wzmiankę na temat wonności odnajdujemy także w Nowym Testamencie gdy uboga kobieta wylewa drogocenny olejek na głowę Jezusa narażając się na wielkie oburzenie uczniów.

Olejki eteryczne były wysoko cenione w kulturach antycznych Dalekiego i Środkowego Wschodu (Egipt, Chiny, Indie), Egipcie. Również Grecy i Rzymianie korzystali z esencji zapachowych, które używane były do religijnych obrzędów, a że w czasach antyku ciało ludzkie stanowiło przedmiot kultu, bogaci nie szczędzili środków, by z wykorzystaniem sił Natury stać się zdrowszym, silniejszym, piękniejszym i bardziej zmysłowym. Dostępne na wagę złota wyroby takie jak perfumy czy lecznicze maści dostarczyły posiadaczom nie tylko woni, ale gwarantowały znakomite zdrowie i sprawność do końca życia. Wśród wielu interesujących historii czystym przykładem aromaterapii jest to, że cierpiąca na bezsenność Kleopatra, która napełniała poduszki płatkami róż, co zapewniało jej dobry sen i piękne marzenia senne.

Grecki lekarz Hipokrates, ojciec medycyny, zalecał stosowanie olejków do masaży i kąpieli. Kolejny grecki lekarz Teofrast z Eresos stworzył dzieło "Co się tyczy zapachów", będące podstawą dzisiejszej wiedzy o terapii olejkami eterycznymi. W okresie Średniowiecza destylacją olejków roślinnych zajmowali się zakonnicy i produkowali z nich likiery, zalecając je swoim pacjentom.

Ok. 1000 r słynny arabski lekarz Avicenna zastosował do destylacji układ chłodzenia, dzięki czemu produkcja olejków stała się wydajniejsza. Z czasem zauważono i w Europie, że producenci perfum z orientalnych zapachów nie zapadają na dżumę czy cholerę, więc zaczęto wykorzystywać antyseptyczne właściwości roślinnych esencji. Rozległą wiedzę i doświadczenia ówczesnej farmacji wyparła produkcja chemiczna i poszukiwania odpowiedników syntetycznych.

Terapeutycznymi właściwościami wonnych olejków zainteresował się w latach dwudziestych XX wieku francuski chemik Rene Gattefosse, kiedy oparzoną rękę zanurzył w esencji lawendowej, rana szybko się zagoiła, nie pozostawiając blizn. Wtedy to podjął badania nad bakteriobójczymi, odkażającymi, przeciwzapalnymi i przeciwwirusowymi właściwościami olejków i pierwszy nazwał tę gałąź medycyny AROMATERAPIĄ. Termin aromatoterapia oznaczający terapię zapachową (od greckich słów aroma- korzenny zapach i terapeia - leczenie), pojawił się w 1937 r. Chirurg wojskowy, dr. Jean Valnet wykorzystując gojące właściwości esencji z wielkim powodzeniem eksperymentował na rannych żołnierzach rozsławił ją na całym współczesnym świecie. Wykorzystywał on antyseptyczne właściwości olejków. Jego podręcznik - bestseler w Niemczech "Aromatherapie", doczekał się niezliczonej ilości wydań, a autor objechał z wykładami cały świat znajdując wielu naśladowców.

Obecnie aromaterapia jest jedną z metod leczenia medycyny naturalnej. Najważniejsze dla skuteczności leczenia jest indywidualne dobieranie esencji zapachowych.

Rodzaje olejków wykorzystywanych podczas masażu

 BAZYLIA – podczas masażu jest najczęściej łączony z lawendowym, majerankowym i rozmarynowym. Taka kompozycja jest przeznaczona przede wszystkim do masażu zmęczonych napiętych i przepracowanych mięśni. Działa pobudzająco przy zmęczeniu umysłowym, poprawia koncentracje, rozjaśnia umysł i zwiększa efektywność procesów myślowych. Jest środkiem przeciwbólowym, skutecznie działającym przy nerwobólach, migrenie, reumatyzmie. Podczas masażu stosowany jest w depresjach, stanach lękowych i apatii.

BENZOES - Przeziębienie, kaszel, bóle reumatyczne oraz artretyczne, stres. Działanie uspokajające.

BRZOZA - Łagodzi bóle reumatyczne i artretyczne, zaburzenia krążenia, trądzik, cellulitis.

BERGAMOT – poprawia nastrój, odświeża i relaksuje. Esencja podnosząca na duchu w przypadku depresji. Stosować w lampce zapachowej, by wyeliminować nieprzyjemne zapachy. Posiada delikatny słodki zapach.

CEDR – łagodzi i przywraca harmonię, ułatwia koncentracje. Posiada właściwości aseptyczne i ściągające, dobre dla cery tłustej. Posiada suchy leśny zapach.

CYPRYS - Działanie tonizujące i wzmacniające. Pomaga w tworzeniu emocjonalnego i umysłowego zdecydowania. Skuteczna kąpiel dla stóp oraz dezodorant. Pełny zapach leśny.

CYTRYNA – odświeża i chłodzi. Przynosi jasność umysłu i emocji. Przywraca witalność, pełni funkcje tonizującą dla układu krążenia. Wspomaga system immunologiczny. Przeciwdziała kwasowości, oczyszcza skórę. Świeży aromat cytrusowy.

CYTRONELOWY – ma działanie moczopędne, aseptyczne, przeciwbólowe. Stosowany przy masażu działa uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy, przeciwdziałając zmęczeniu psychicznemu.

EUKALIPTUS – Działanie pobudzające i oczyszczające zwłaszcza w miesiącach zimowych. Mocna, głęboko penetrująca esencja bakteriobójcza i antywirusowa do stosowania w pokojach osób chorych. Rozgrzewa bolące mięśnie. Dobrze znany zapach kamfory.

GERANIUM – działanie pokrzepiające, relaksujące i odnawiające. Uspokaja emocje, wzmacnia zapasy energii, jednocześnie kojąc ciało i umysł. Przywraca równowagę warstwy lipidowej, dlatego nadaje się do wszystkich rodzajów skóry. Intensywny aromat kwiatowy.

GRAPEFRUIT – odświeżający i pobudzający. Dodaje sił witalnych przy złym samopoczuciu, ospałości i wyczerpaniu. Podnosi na duchu i dodaje jasności umysłu. Apetyczny, ostry zapach cytrusowy.

KADZIDŁOWCOWY – ma działanie antyseptycznie, przeciwzapalne głównie w schorzeniach infekcyjnych dróg oddechowych oraz w chorobach skóry. Pożyteczny przy pielęgnacji starzejącej się skóry – działa tonizująco i wpływa na właściwe napięcie zwiotczałej skóry twarzy i opóźnia się pojawianie zmarszczek.

JAŚMIN – pobudzający zmysły, emocjonalnie rozgrzewający, luksusowy zapach. Wzmaga pewność siebie, pomocny w okresie bezpośrednio po porodzie. Podnosi na duchu. Doskonały balsam i tonik dla skóry. Podniecający, egzotyczny aromat kwiatowy.

OWOC JAŁOWCA – działa oczyszczająco. Usuwa nadmierne obciążenia emocjonalne. Pomaga w oczyszczeniu ciała z substancji nieczystych. Tonik dla skóry tłustej oraz nadmiernie unaczynionej. Pomocny przy cellulitis. Wyraźny leśny zapach.

LAWENDA – esencja relaksująca i przywracająca równowagę ciała i ducha oraz emocji. Pomaga zasnąć, łagodzi bolące mięśnie, wspomaga system odpornościowy. Wzmaga spokój wewnętrzny. Niezwykle skuteczna pielęgnacja skóry, przywraca równowagę warstwy lipidowej. Czysty, delikatny zapach kwiatowy

LIMETKA – pobudza energię. Wspomaga procesy rekonwalescencyjne. Ściągające i tonizujące działanie dla skóry.

MANDARYNKA – łagodnie podnosi na duchu, podnosi energię, odmładza. Łagodząca dla systemu trawiennego. Trawiennego lawendą i neroli skutecznie zapobiega tworzeniu się rozstępów czasie ciąży. Intensywny cytrusowy aromat.

TYMIANEK – stymulacja, ochronna esencja wzmacniająca system nerwowy oraz przynosząca ulgę w okresach wyczerpania fizycznego psychicznego. Doskonała dla wzmocnienia systemu odpornościowego. Rozgrzewa w czasie stanów przeziębieniowych. Cierpki zapach ziołowy.

MAJERANEK – przynosi ulgę, rozgrzewa, pobudza. Łagodzi poczucie samotności i żalu. Działa relaksująco dla mięśni zwłaszcza po ćwiczeniach fizycznych pracy. Dodaje zapału zmysłom oraz pomaga zasnąć. Ciepły zapach przypraw.

 NEROLI – niezwykle relaksujący i łagodzący. Przywraca równowagę w przypadkach szoku i histerii. Przynosi poczucie spokoju. Bardzo silnie działa na zmysły. Odpowiedni dla starzejącej się, wrażliwej i suchej skóry. Zapadający w pamięć gorzko-słodki aromat.

PACZUŁA – esencja zielona działająca na zmysły. Podnosi na duchu i jednocześnie przywraca równowagę umysłową. Nawilża suchą skórę. Trwały egzotyczny zapach piżma.

ROZMARYN - silnie pobudza umysł, wspomaga pamięć i koncentrację. Przywraca żywotność i odświeża. Pomocna w stanach przepracowania lub po wysiłku związanym z uprawianiem sportów. Odświeżający aromat leśno-ziołowy.

DRZEWO RÓŻANE – przywraca równowagę i pobudza do życia. Równoważy i uspakaja emocje. Przywraca równowagę umysłu, przydatna w podróży i podczas egzaminów. Dobra dla wszystkich typów skóry, zwłaszcza suchej i wrażliwej. Kuszący kwiatowo-leśny aromat.

RUMIANEK – działa kojąco, przeciwbólowo, łagodnie odkaża. Uspokaja, odświeża, relaksuje mięśnie, ułatwia trawienie. Korzystnie wpływa na narządy kobiece.

DRZEWO SANDAŁOWE – działa relaksacyjnie, pobudza medytacje i zmysły. Łagodzi i przynosi ulga dla ciała i umysłu. Przynosi dobre samopoczucie. Dobra dla starzejącej się i suchej skóry. Posiada słodki, leśny zapach.

DRZEWO HERBACIANE – skuteczna esencja o silnych właściwościach aseptycznych. Doskonała dla systemu odpornościowego. Dezynfekuje i odświeża. Wzmacnia zwłaszcza w okresach zimowych, w czasie rekonwalescencji. Bardzo skuteczna do pielęgnacji skóry. Cierpki zapach ziołowy.

YLANG - Egzotyczna, pobudzająca zmysły i relaksująca esencja. Łagodzi i podnosi na duchu. Przywraca równowagę w stanach podniecenia i podenerwowania. Przywraca równowagę skóry tłustej jak i suchej. Słodki, ekscytujący aromat kwiatowy.

GOŹDZIK - Działa odkażająco, rozkurczowo, przeciwbólowo i wiatropędnie. Lekko podnieca oraz ułatwia trawienie. Leczy układ nerwowy i oddechowy, rozgrzewa.

SZAŁWIA - Silnie relaksuje i wprowadza w radosny nastrój. Pomaga w stanach wyczerpania emocjonalnego i psychicznego. Posiada duży wpływ na zmysły. Intensywny aromat orzechowy

SOSNA - Ułatwia oddychanie, leczy nerwy. Działa odkażająco, orzeźwiająco, pobudzająco, odświeżająco oraz odwadniająco.

POMARAŃCZA - Poprawia nastrój, wspomaga trawienie, działa ściągająco oraz odkażająco. Relaksuje, odświeża, zapobiega depresji

MIĘTA - Łagodzi bóle głowy, zaburzenia trawienia, mdłości.

JODŁA - Bóle reumatyczne i artretyzm, bóle mięśni, zapalenie oskrzeli, zapalenie zatok, kaszel, przeziębienie i grypa.

KOPER WŁOSKI - Dolegliwości menstruacyjne, zaburzenia trawienia oraz krążenia, cellulitis